Inleiding

Beste bezoeker, welkom in de Sint-Waldetrudiskerk, de monumentale hoofdkerk van Herentals. Wanneer u de drukte van het stadscentrum achter u laat, mag u hier in Gods huis op adem komen en u laten raken door zoveel moois. Men kon voor de bouw van dit ‘heilig huis’ wel niet over de moderne hoogtechnologische middelen beschikken, des te meer verzette het geloof hier bergen ambachtelijk werk om God een plaats te geven in het leven van de gemeenschap. Hier wil men zich meer verbonden weten met de Schepper van hemel en aarde, aan wie al wat leeft zijn bestaan te danken heeft. Hier wil men zich ook laten uitdagen door Gods Zoon, Jezus van Nazareth, om in het leven de liefde voorrang te geven. Hier wil men kracht en inspiratie opdoen vanuit Gods Geest, die leeft waar “twee of drie in Jezus’ naam samen zijn”. Vele generaties hebben hun geloofsbeleving hier tot uitdrukking gebracht in tastbare kunstwerken, die de tijd hebben doorstaan en waarvan minstens de schoonheid ook de tijd weet te overbruggen en ons: blijft aanspreken.

Veel meer dan de unieke, maar veel kleinere beiaardtoren van het stadhuis bepaalt de kerk met haar dominerende spitse vieringtoren het stadsuitzicht. Deze wegwijzer ten hemel dient voor de wijde omgeving ook nog steeds als een wegwijzer naar Herentals en blijft het herkenningsteken van de stad.

Wat nu een grootse, indrukwekkende manifestatie is van gotische bouwkunst, is veel bescheidener begonnen. Spijtig genoeg is de geschiedenis van de eerste eeuwen in de nevelen van de tijd gehuld en hebben we geen zicht op het uitzicht van de eerste kerk(-en). We hebben enkel weet van de eigenaar van de eerste kerk, nl. het kapittel van de Sint-Waldetrudiskerk te Bergen (Mons). De eigendomstitel gaat met zekerheid terug tot het einde van de 12^de eeuw en bezorgt de parochiekerk ook haar patroonheilige.

Gezien Herentals zich vanaf de 14^de eeuw ontpopt als centrum van de lakennijverheid en -handel, laten de inkomsten toe om – mede in de naijver met andere Brabantse steden – de bouw aan te vatten van een grootse stadskerk in Brabants-gotische stijl. De uitzonderlijke oudere constructie van de vieringtoren verleent aan het interieur van de kerk een voor onze gewesten merkwaardig uitzicht, waarbij het koor zoniet afgesloten dan toch gescheiden is en er een soort kijkkasteffect gecreëerd wordt vanuit het schip.

De Sint-Waldetrudis is allereerst een parochiekerk­ waar de geloofs­gemeenschap vooral op zondagen de kerkelijke feesten viert, alsook de grote momenten uit het persoonlijk leven van de parochianen; vandaar een doopkapel en – aanvankelijk – een kerkhof errond. De kerk bood verder onderdak aan broederschappen om hun devotie gestalte te geven, hetzij rond een eigen beeld of aan een eigen altaar. Wie er alleszins op uit is om een standplaats te bekomen voor een eigen altaar is een tiental ambachten en gilden. Zij hebben grotendeels bijgedragen tot de bouw van ambachtsaltaren en van aparte kapellen in de beide koorgangen. Wedijver in pracht zal hieraan niet vreemd geweest zijn.

Tevens zou de Sint-Waldetrudiskerk de zetel worden voor een kapittel van (collega-)kanunniken en aldus uitgroeien tot ‘collegiale kerk’. Maar blijkbaar hebben die kanunniken er niet lang stand gehouden, wat wellicht de ongelukkige evolutie van de gotische koorruimte mee in de hand heeft gewerkt. Het barokke koorgestoelte, gericht naar het triomfantelijke hoofdaltaar, roept weliswaar zielsverheffende gebedstijden op, maar het kapittel zelf is nauwelijks van de grond gekomen.

Als uitzondering op de regel is de Beeldenstorm van 1566 aan Herentals voorbijgegaan. En dankzij voorzorgsmaatregelen heeft men uit de handen van de zgn. beeldenstormers van 1581 toch één Brussels retabel weten te redden.

Bij het herstel van de katholieke eredienst, na 1585 en in het prille begin van de 17^de eeuw, worden haast alle altaren van een nieuw retabel voorzien: een geschilderde triptiek in maniëristische stijl. Bijna zonder uitzondering zijn deze uitgevoerd door het uit Herentals afkomstige schildersgeslacht Francken. In volle baroktijd bestaat er dan ook weinig behoefte om nog bij andere kunstschilders bestellingen te plaatsen.

Dat de laatgotische Sint-Waldetrudiskerk haar maniëristische en barokke patrimonium heeft weten te behouden is niet evident. Dat ze tijdens het Frans Revolutionair Bewind gespaard is gebleven van het gebruikelijke scenario van sluiting en verkoop heeft ze te danken aan een beëdigd priester die trouw zwoer aan de Republiek en als beloning voor deze vorm van samenwerking (‘collaboratie’) over zijn kerk mocht blijven beschikken. Voor de aan zijn parochie verknochte pastoor Van Kessel was dit geen moeilijke keuze. Bovendien verwierf de kerk dankzij deze kunstzinnige priester tientallen schilderijen uit afgeschafte kloosters. Gelukkig ook dat in de 19^de eeuw enkele relicten uit de kapellen van verdwenen caritatieve instellingen in de ‘Bovenkerk’ een onderkomen hebben gevonden. Zo konden zij opgenomen worden in het collectieve geheugen van de sociale stadsgeschiedenis. De historische voetafdruk van voorname families en burgers is terug te vinden in de nog aanwezige grafstenen en enkele sporadische epitafen, in de wapenschilden van het koor-gestoelte en vooral in de glasramen uit de 19^de en 20^ste eeuw.

Alleen al om puur kunsthistorische redenen verdient de Sint-Waldetrudiskerk véél meer toeristische uitstraling dan tot nu toe het geval is. Ondertussen is in de talloze publicaties van Jan Cools ontzaglijk werk geleverd voor de wetenschappelijke ontsluiting van dit rijke erfgoed. Samen met zijn welwillende toelichtingen en correcties vormen zij de onontbeerlijke en dankbare basis voor deze didactische syllabus van Toerismepastoraal Bisdom Antwerpen in Herentals.

Hopelijk mag de oude kunst voor toeristen het uitgangspunt en voor kerkgangers een aanknopingspunt zijn om Jezus’ boodschap te openbaren als een “licht in onze duisternis”. Moge uw ontdekkingstocht doorheen dit ongelooflijk beeldrijke huis van God u helpen in voeling te treden met de Onvoorstelbare, de Bezieler van al wat leeft. Moge u zich hier laten raken door Hem die het Ware, het Goede en het Schone is.

20 september anno Domini 2010
de auteur